Anket ve Ölçek Tasarımında En Sık Hangi Hatalar Yapılıyor?

Anket ya da ölçek hazırlamak dışarıdan kolay gibi görünse de işin içine girince fark ediyoruz ki bu iş aslında ciddi bir uzmanlık istiyor. Çünkü yanlış sorular, hatalı ifadeler ya da eksik yapılandırmalar; araştırmamızı sabote edebilir. Bu yazıda sana hem en sık yapılan anket tasarımı hatalarını göstereceğim hem de bunlardan nasıl kaçınabileceğini anlatacağım.

1. Teorik Temel Olmadan Ölçek Olmaz!

En sık yapılan hata:

Soruları sadece "mantıklı geldiği" için yazmak. Teorik bir dayanağı olmayan sorular, rastgele atılmış ok gibidir — hedefi tutturamaz.

Ne yapmalı?

• Ölçeği oluşturmadan önce mutlaka literatürü taramalısın.

• Hangi kavramı ölçmek istediğini netleştir.

• Mevcut ölçekleri incele, gerekirse uyarlayarak kullan.

2. Belirsiz ve Karışık Sorular Katılımcıyı Kaybettirir

Hata örneği:

"Genellikle mutlu musunuz?" — Bu “genellikle” nedir, “mutlu” ne kadar?

Altın kural:

• Her soru tek bir şeyi ölçmeli.

• Frekans ya da yoğunluk için açık ifadeler ve ölçekler kullan.

• Gerekirse soruyu böl: "Yöneticiniz destekleyici mi?" ve "İş arkadaşlarınız destekleyici mi?" gibi.

3. Katılımcıyı Suçlamayın: Sosyal Arzu Edilirlik Yanlılığı

Hata örneği:

"Çocuklara fiziksel ceza uygular mısınız?" — Bu tür sorular genellikle dürüst cevap almaz.

Çözüm:

• Soruyu yargılamayan bir dille sor.

• Dolaylı yollar kullan: "Bazı ebeveynler fiziksel ceza uygular. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?"

• (Etik tartışmalı ama bilmen faydalı) Bogus Pipeline tekniği gibi yöntemler de var.

4. "Son Zamanlar" Ne Zaman?

Belirsizlik örneği:

"Son zamanlarda ne kadar egzersiz yapıyorsunuz?" — Hangi zaman aralığı bu?

Ne yapmalı?

• Net zaman dilimi ver: "Son 30 günde..."

• Somutlaştır: "Haftada kaç gün, kaç dakika?"

• Referans ekle: "Dünya Sağlık Örgütü haftada 150 dakika öneriyor. Siz ne kadar yapıyorsunuz?"

5. Akademik Jargon Kullanmaktan Kaçının

Kötü örnek:

"Dışsallaştırma eğiliminiz var mı?" — Kim anlar bunu?

Yapılacaklar:

• Okuma düzeyini kitlene göre ayarla.

• Teknik terimleri açıklayıcı biçimde yaz.

• Sorularını mutlaka pilot test yaparak dene.

6. Yönlendirme Yapma, Düşünmeyi Engelleme

Yönlendirici örnek:

"Bu kirli ve verimsiz santrali destekliyor musunuz?"

Doğrusu:

• Nötr kal: "Bu enerji santralini destekliyor musunuz?"

• Seçenekleri dengeli ver: Evet / Hayır / Kararsızım

• Farklı açılardan ifade et: Hem çevreye hem ekonomiye etkisini sor.

7. Cevap Seçeneklerini Kısıtlama

Eksik örnek:

"Ne sıklıkla seyahat edersiniz? a) Haftada bir b) Ayda bir c) Yılda bir"

Altın kural:

• Daha geniş bir yelpaze sun.

• "Hiç" ve "2-3 yılda bir" gibi seçenekler ekle.

• Açık uçlu alan bırak: "Diğer: _______"

8. Çift Olumsuzlukla Beyin Yakmayın

Zorlayıcı ifade:

"Yöneticinizin adil olmadığını düşünmüyor musunuz?"

Kolaylaştır:

• Pozitif form kullan: "Yöneticiniz adil mi?"

• Gereksiz olumsuzluktan kaçın.

• Anlaşılır ve doğrudan sorular yaz.

9. Sıralama ve Bağlam Her Şeyi Değiştirir

Kritik hata:

Anketin başında çok hassas bir soru sormak ya da soruların sırasını rastgele belirlemek.

Püf noktalar:

• Genel sorulardan başlayıp özele git (huni tekniği).

• Hassas soruları ortalara yerleştir.

• Bağlam etkisini azaltmak için bazı soruların sırasını yazılım ile randomize et.

10. Psikometrik Testler Olmadan Olmaz

Gözden kaçan:

Sadece Cronbach's alfa ile yetinmek ya da hiç geçerlilik testi yapmamak.

Bilimsel adımlar:

• Uzman paneli ile içerik geçerliliği kontrolü yap.

• Faktör analizi ile yapı geçerliliğini test et.

• McDonald's omega, test-tekrar test gibi yöntemlerle güvenilirliği güçlendir.

Sonuç: Her Ölçek Bir Hikâye Anlatır

Anket ya da ölçek tasarlamak sadece soru yazmak değildir; aslında bir insanın dünyasını, düşüncelerini ve duygularını anlamaya çalışmaktır. Bu yüzden özen ister, dikkat ister. Yukarıdaki hatalar işin teknik kısmı gibi görünse de, arkasında yatan şey aslında insanı anlama çabasıdır.

Unutma, iyi sorular sadece veri toplamaz; saygı gösterir, güven oluşturur, anlam yaratır.