Bilim ve Sağlık Haberlerinde Doğruyu Yanlıştan Ayırmak

Bilim ve sağlık haberleri kafa karıştırıcı ve sinir bozucu olabilir. Bunun sebeplerinden biri, bilimin kendi doğasıdır. Bilimsel bilgi her zaman değişiyor; yeni keşifler önceki inançları sürekli olarak geçersiz kılıyor. Aynı zamanda, kanıtların büyük ağırlığı belirli bir sonucu desteklediğinde, buna inanmak için iyi bir neden vardır. Haber medyası, bilimsel bulguları açıklamak veya bunları uygun bağlama oturtmak konusunda her zaman iyi bir iş çıkarmaz. Ayrıca, bazen araştırmacıların bulguları ile çıkarları tehdit edilen taraflardan gelen yanlış bilgilerle halkın dikkatini çekmek için yarışırlar. Bu nedenle, güvenebileceğiniz haberleri, güvenemeyeceğiniz haberlerden nasıl ayırt edebileceğimiz en az sağlığımız kadar önem taşır.

Medya okuryazarlığımızı tam anlamıyla yüksek hale getirebilmek için; bilim okuryazarlığı, bilgi okuryazarlığı, istatistik okuryazarlığı gibi farklı okuryazarlıklardan destekleyebilmek gerekmektedir. Başlangıç olarak, bilimsel yöntemi net bir şekilde anlamak önemlidir. 2011'de Online Journalism Review'de yazan Robert Niles, bunu yedi adımda güzelce özetledi:

1. Keşfetmeye değer bir konu veya soru bulun.

2. Konunuz veya sorunuz hakkında bilgi edinmek için başlangıçta biraz arka plan araştırması yapın. Daha önce yazılanları okuyun.

3. Bir hipotez bulun. Bu, ne olduğu, ne olacağı veya zaten bildiklerinize göre ne olacağı konusundaki en iyi tahmininizdir.

4. Hipotezinizi test edin. Bunu, kontrollü deney veya gözlem yoluyla veri toplayarak yapın.

5. Verilerinize bakın ve analiz edin.

6. Analizinize dayanarak, hipotezinizi kabul edin veya reddedin.

7. Verilerinizi nasıl topladığınız ve analiz ettiğinizle ilgili tüm ayrıntılar dahil olmak üzere bilgilerinizi yayınlayın.

Bilim ve Sağlık Haberlerine Nasıl Güveneceğiz?

Karşınıza çıkan bilim ve sağlık haberlerinin bilimsel geçerliliğini incelemenize yardımcı olmak için tasarlanmış bir “alet çantası” sunuyoruz. Bir bilim veya sağlık konusu hakkında bir hikâye okuduğunuzda, kendinize aşağıdaki soruları sorun.

1- Aşırı basitleştirilmiş veya abartılı dil

Makale başlıkları, genellikle izleyicileri makaleyi tıklayıp okumaya ikna etmek için tasarlanmıştır. Bazen, bilimsel araştırmanın bulgularını gereğinden fazla basitleştirebilirler. En kötü ihtimalle, sansasyoneldirler ve araştırmayı yanlış temsil ederler. Bilimsel çalışmalar nadiren gerçek “atılım”, “devrimci” veya “oyunun kurallarını değiştiren” tedaviler sağlar. Bilim, küçük adımlarla bilgi üretme eğilimindedir.

2- Hatalı yorumlanmış ve desteklenmeyen sonuçlar

Haber makaleleri ister kasıtlı ister başka türlü olsun, iyi bir hikâye uğruna araştırma bulgularını çarpıtabilir veya yanlış yorumlayabilir. Mümkünse, bilgi için araştırmayı temel alan makaleye güvenmek yerine orijinal araştırmayı okumaya çalışın.

Spekülasyon genellikle bilimi ilerletmeye yardımcı olabilir. Bununla birlikte, çalışmaların kanıtladığı gerçekler ve hangi sonuçların henüz desteklenmemiş olduğu konusunda çalışmalar net olmalıdır. Spekülatif bir dille çerçevelenen bir ifadenin doğrulanması için daha fazla kanıt gerekebilir.

3- Çıkar çatışması var mı? (conflict of interest)

Pek çok şirket, araştırmaları yürütmek ve yayınlamak için bilim insanlarını çalıştıracaktır. Bu, araştırmayı geçersiz kılmaz, ancak bu olasılık akılda tutularak analiz edilmelidir. Araştırma ayrıca kişisel veya mali kazanç için de yanlış sunulabilir. Araştırmayı kim finanse etti? Çıkar çatışmalarına dikkat edin.

4- Makale nerede yayımlandı?

Makale, saygın bir bilimsel dergide yayınlanan bir araştırmaya mı dayanıyor? Gerçek bilimsel dergiler, çalışmaların iyi yürütüldüğünden ve sonuçların doğru olduğundan emin olmak için titiz bir inceleme sürecine sahiptir. Ancak tıpkı sahte haber yayıncıları olduğu gibi sahte dergiler de var.

5- Bu konuda başka hangi çalışmalar var?

İyi bilimsel araştırma, başkalarının çalışmalarını dikkate alır. Bu çalışmayı destekleyebilir veya ona meydan okuyabilir, ancak onu görmezden gelmez.

6- Örneklem büyüklüğü ne kadar?

Bu bir sağlık araştırması ise, kaç kişi katıldı? İstatistiksel olarak, yüzlerce veya binlerce kişiden gelen veri genellikle birkaç kişiden gelen veriden daha güvenilirdir. Sadece birkaç kişiyi içeren daha küçük çalışmalar, genellikle daha büyük bir çalışma yapmanın mantıklı olup olmadığını belirlemek için yapılan pilot araştırmalardır. Bazı durumlarda küçük örneklem kaçınılmazdır, ancak daha büyük örneklem sayısı genellikle daha temsili sonuçlar verir. İyi bir bilim veya sağlık habercisi, bu tür pilot çalışmaların sonuçlarının kendi başına çok az ağırlık taşıdığını bilmelidir. Ve bir haber hikayesi yalnızca anekdotlara dayanıyorsa, bu daha da az güvenilirdir. (Çünkü örneklem sayısı, herhangi bir bilimsel çalışmada bulacağınızdan bile daha küçüktür. Bir haberdeki anekdotlar bir sorunu veya bir noktayı açıklamaya hizmet edebilir, ancak kendi başlarına ele alındığında kötü bir veri olup evren hakkında bilgi vermez.)

7- Temsil edemeyen örneklem kullanımı

İnsan denemelerinde, büyük bir evreni temsil eden örnekler seçilir. Örneklem bir bütün olarak evrenden farklıysa, denemeden elde edilen sonuçlar belirli bir sonuca doğru yanlı olabilir (Örneğin kilo kaybıyla ilgili yapılan bir araştırmada yalnızca obezlerle çalışmak (evrenin obez bireyler olduğu belirtilmediyse), sonuçlarda olduğundan fazla bir farka neden olabilir).

8- Kontrol grubu almama

Klinik araştırmalarda, test grubundan elde edilen sonuçlar, test edilen madde verilmeyen bir "kontrol grubu" ile karşılaştırılmalıdır. Gruplar ayrıca rastgele dağıtılmalıdır. Bu iki grubun belirli özellikleri aynı olmalıdır.

9- Körleme yapılmaması

Önyargıyı denemek ve önlemek için örnekler test grubunda mı yoksa kontrol grubunda mı olduklarını bilmemelidir. "Çift kör" testte, araştırmacılar bile deneklerin test sonrasına kadar hangi grupta olduğunu bilmez. Kör testlerin her zaman uygulanabilir veya etik olmadığını unutmayın.

10- Verinin seçici toplanması

"Kiraz toplama" olarak da bilinen bu durumda veriler, araştırmanın sonucunu destekleyen sonuçlardan seçilirken, desteklemeyenleri göz ardı edilir. Bir araştırma makalesi, tüm örneklemden değil de seçilen bir bölümünden sonuç çıkarırsa bu durum yanlılık yaratır (Örneğin daha çok fayda alabilecek yaş veya cinsiyet grubunda yapılmış olabilir).

11- Tekrar edilemeyen sonuçlar

Sonuçların bağımsız araştırmalarla tekrarlanabilir ve tutarlı olduklarından emin olmak için çok çeşitli koşullarda (mümkünse) test edilmelidir. Olağanüstü iddialar olağanüstü kanıt gerektirir (yani birden fazla bağımsız çalışma).

12- Bilimsel değerlendirme yapılmamış materyal

Hakem değerlendirmesi, bilimsel sürecin önemli bir parçasıdır. Diğer bilim insanları, bir dergide yayınlanmadan önce çalışmaları değerlendirir ve eleştirirler. Bu süreçten geçmeyen araştırmalar o kadar saygın değildir ve kusurlu olabilir.

13- Çalışma fareleri veya insanları içeriyor mu?

İlk olarak kemirgenler üzerinde birçok tıbbi araştırma yapılır. Bu, insan çalışmalarının temelini oluşturur, ancak farelerde görülen belirli bir etki insanlarda görülmeyebilir.

14- Bildirilen bulgular nedensellik mi yoksa sadece korelasyon (ilişki) mu gösteriyor?

Bu konuyu iyi ayırt etmeliyiz. Çünkü değişkenler arasındaki bir korelasyon her zaman birinin diğerine neden olduğu anlamına gelmez. 1800'lerden beri küresel ısınma arttı ve korsan sayısı azaldı, ancak korsanların olmaması küresel ısınmaya neden olmadı.

15- Hikâye tıbbi bir tedaviyle ilgiliyse, maliyet ve bulunabilirlik hakkında açıklama yapılmış mı?

Bir tedavi çoğu insanın kullanması için çok pahalıysa, pek bir fark yaratmayabilir. Hikâye, bir tedavinin yararları ve zararları hakkında ayrıntılar sağlıyor mu? Faydalarla ilgili olarak: Tedavi ne kadar etkilidir? Bu ölçülebilir mi? Zararlarla ilgili olarak: Yan etkisi olmayan çok az tedavi vardır. Bunlar nedir? Diğer ilaçlarla olası etkileşimler ne olacak? Bunlardan bahsedilmezse makale pek güvenilir değildir.

16- Hikâye hastalık çığırtkanlığı yapıyor mu?

Bazen bir hikâye, bir durumun ciddiyetini abartır veya aslında normal bir sağlık durumu olanı tıbbileştirir.

Kaynak:

Niles, Robert. “A Journalist’s Guide to the Scientific Method— and Why It’s Important.” Online Journalism Review. August 23, 2011. http://www.ojr.org/a-journalists-guide-to-the-scientificmethod-and-why-its-important/. Source for the discussion of how journalism, scientific discovery, and verification are similar.