Sağlık Haberleri Gerçek mi, Kurgusal mı? İnternetten Sağlık Bilgilerini Değerlendirmenin Yolları

COVİD-19’da koruyucu olduğu önerilen bir besin veya yöntemle ilgili bir haber okudunuz. Siz de bu hastalığa yakalanmamak için elinizden geleni yapmak istiyorsunuz. Haberde belirtilen önerileri uygular mısınız? Sizce bu bilgi ne kadar güvenilir?

Güç geçmiyor ki internette sağlığımız için önemli olduğunu düşündüğümüz yeni bir bilgiyle daha karşılaşmayalım. Bu bilgilerle adeta sınav veren sağlığımız bu sınavı kazançla, ya da en kötüsü zarar görmeden nasıl atlatır? Bu bilgilere inanmayla inanmama arasında gidip geliyor muyuz yoksa hemen inanma eğiliminde miyiz? Şüphe kaslarımız ne kadar gelişmiş durumda? İnternetten sağlık bilgisi aramanın bir hazine avı olduğunun farkında mıyız? Değerli taşlar da bulabiliriz, kendimizi tuhaf ve tehlikeli yerlerde de!..

Pek çoğumuz sağlıkla ilgili haberlere güvenmiyoruz. Şüpheci bakmak iyi bir başlangıç noktası. Fakat yapılan araştırmalar gösteriyor ki bu haberleri hangi kriterlere göre değerlendirebileceğini bilen ve bildiklerini uygulayan kişi sayısı oldukça az.

Güvenilir bir sağlık içeriği hayal edin. Nasıl tarif ederdiniz?

İşte ayırt edici bazı ipuçları…

GÜVENİLİR WEB SİTESİNİ AYIRT ETME KRİTERLERİ

1. Site kime ait?

• .gov ve .edu uzantılı web siteleri genellikle güvenilirdir.

• .org ve .com uzantılı siteler de güvenilir olabilir fakat emin olmak için dikkatle kontrol edilmelidir.

• Hakkımızda bölümü açık ve net olmalıdır.

• Sitenin ismi güvenilir izlenimi yaratarak yanıltıcı olabilir.

• Site ekibinde konuyla ilgili uzmanlığı olan biri olmalıdır.

• Yazarlara ulaşmak için iletişim bilgisi sunulmalı «Hakkımızda»

• E-posta, posta ve telefon bilgisi olmalıdır.

• Site haritası olması güven verir.

2. Sitenin masraflarını kim karşılıyor? Sitedeki bilgiler sponsora ayrıcalık tanıyor mu?

• Sitenin sponsoru yani projeyi kimin finanse ettiği, amacının ne olduğu belirtilmelidir.

• Sponsor, konuyla ilgili çok fazla deneyime sahipse ve verilen bilgi ile bir ürün veya fikri pazarlanmıyorsa güvenilirdir.

  X Bilgi için sunulan kaynakların içerikle net bir ilişkisi yoksa veya bir şeyler satıyor gibi gözüküyorsa güvenilmez.

  X Sitenin finansal kaynağı veya sponsoru hakkında bilgi verilmemişse güvenilmez.

• Reklamlar bilgilerin arasında gizlice gömülmemeli, net ve ayrı bir şekilde yer almalı.

• Depresyon tedavisi hakkındaki bir sayfada bir ilaç öneriliyorsa farklı sitelerden o ilaca dair bilgi edinilmeli. Mümkünse ilaç önerilmemeli.

3. Site neden oluşturulmuş?

• Sadece ücretsiz bilgi vermek için mi?

• Bilgi verirken aynı zamanda bir ürüne yönlendirmek için mi?

• Direkt bir ürünü pazarlamak veya bir ürüne yönlendirmek için mi?

• Online alış-veriş için mi?

4. Sizden ne isteniyor?

• Siteye kayıt ücretli mi?

• Bir ürün satışı yapılıyor mu?

GÜVENİLİR SAĞLIK BİLGİSİNİN SUNUMUYLA İLGİLİ KRİTERLER

5. Bilgiler uzman tarafından gözden geçiriliyor mu?

• Editör var mı?

• «Hakkımızda» bölümünde bulunur.

• Listede o alanda uzman kişi aranmalıdır.

• Güvenilir web siteleri, o bilginin nereden geldiği ve kim tarafından gözden geçirildiğini söyler.

• Gözden geçiren kişi kanıt gerektiren bilgileri teyit etmelidir.

6. Bilgiyi kim yazmış veya bilgi nereden gelmiş?

• Yazarlar veya katkı sağlayanlar genelde belirtilir fakat her zaman değil. Gov siteleri itibarından dolayı buna gerek duymayabilir.

• Uzmanlık alanı ve unvanlar önemli olabilir. Yoksa araştırılmalı. (Hekim, Hemşire, Doktor yani herhangi bir alanda doktora yapmış uzman, Prof. Dr., vb)

• Bilginin sahibi kişinin web sitesi ile finansal bir bağı olmadığı açık olmalıdır.

• Güçlü bilimsel kanıtları kullanan web siteleri güvenilirdir. Kanıtların doğru yorumlanıp yorumlanmadığı bilim okuryazarlığı gerektirir. Yazı önerisi (http://www.saglikasistani.net/saglik-ve-bilim-haberlerine-nasil-guvenilir/)

• Bir kişinin fikri veya deneyimi ise güvenilmez.

• «Doktorunuza danışın» ibaresi önemlidir!

• Kullanıcı yorumları konusunda dikkatli olunmalı. Kişisel hikayeler yardımcı ve rahatlatıcı olabilir fakat herkesin sağlık problemi ile ilgili deneyimi aynı olmayabilir.

Bilginin kaynağı yazılmamışsa…

• Diğer kaynaklardan teyit edilmelidir.

• Eğer diğer kaynaklardan aynı bilgiye ulaşılamazsa bilgi yeni de olabilir (en ileri araştırmalar).

• Aynı konuyla ilgili bilgi veren güvenilir kaynaklara ters düşüyorsa veya benzer bilgiye ulaşılamıyorsa bilginin yanlış olma ihtimali yüksektir.

• Meta analizde uzlaşma yoksa temkinli olmakta fayda var.

7. İnanılmaz iddialar sunuyor mu?

• Doğru olmak için çok mu iyi görünüyor?

• Yalnızca faydaları mı sunuluyor? Yan etkileri görmezden mi geliniyor?

• Kasıtlı bir şekilde anlaşılmaz bir bilim dili mi kullanıyor?

• Hızlı, çarpıcı, mucizevi sonuçlar mı vaat ediyor?

• Bu iddiaları sunan tek site mi?

• Birçok hastalığa çare olma, büyük buluşlar, mucize içerikler gibi ifadeler mi sunuyor?

• Duygusal yazım stili var mı? (bol ünlemli!!!!)

• Bir sağlık sitesi teknik jargon (tıp terimleri kullanma) değil basit bir dil kullanmalıdır.

• Her zaman ikinci görüş arayın. Başka siteleri de kontrol edin.

8. Güncel mi?

Sağlık bakımı kararları demode bilgilerle verilmemelidir.

• Sitenin altında veya yazıda bir tarih yazmalıdır.

• Sitenin son güncelleme tarihi yeni olsa da bilgiler eski olabilir!

• Her sayfa farklı güncelleme tarihine sahiptir.

• Bilgini verildiği tarih güncel olabilir fakat bilgi güncel olmayabilir!

• Bir sağlık konusuyla ilgili 5 yıl önceki makale, 20 yıl önceki makaleye tercih edilir.

• Her bilginin güncel olması şart değil «yakını kaybeden birinin nasıl etkili şekilde baş edeceği» bilgisi güncel olmayabilir, ancak AIDS tedavisi son bilgiler ışığında güncel olmalıdır.

• Kırık link sayısı fazla ise güncel olmayabilir.

9. Kişisel veri istiyor mu? Bu bilgi ne için kullanılacak?

• «Kayıt ol» «Üye ol» seçenekleri var mı?

• Sitenin gizlilik politikası (privacy policy) kontrol edilmelidir.

• «Üçüncü parti kişi/kurumlara kişisel bilgiler verilmez, paylaşılmaz, satılmaz veya transfer edilmez» ibaresi aranmalıdır.

• Sadece nasıl kullanılacağını bildiğimiz bilgilerimizi paylaşmalıyız.

• Kişisel bilgiler ne amaçla isteniyor?

– Düzenli bülten gönderilebilir

– Bilgi verme amaçlı e-posta gönderilebilir

BONUS:

Bilimsel çalışmalarla ilgili haberlerde sorulması gereken sorular

• Çalışma deneği hayvan mı insan mı?

• Çalışma sizin gibi insanları içeriyor mu?

• Çalışma ne kadar büyük?

• Randomize kontrollü klinik bir çalışma mı? (Makalenin başlığından anlaşılabilir)

• «İstatistiksel olarak anlamlılık» ifade ediliyor mu?

• Araştırma nerede yapılmış?

• Araştırma ne zaman yapılmış ve yayınlanmış?

• Yeni bir tedavi test edilmişse yan etkileri nedir?

• Araştırmayı kim finanse ediyor?

• Sonuçları kim raporluyor?

KAYNAKÇA

■ MedlinePlus Guide to Healthy Web Surfing National Library of Medicine

■ Evaluating Internet Health Information: A Tutorial from the National Library of Medicine National Library of Medicine

■ Find Quality Resources: How Do I Know if I Can Trust the Informaton I Find Online? Office of the National Coordinator for Health Information Technology

■ Finding and Evaluating Online Resources on Complementary Health Approaches National Center for Complementary and Integrative Health

■ Health Information on the Web: Finding Reliable Information American Academy of Family Physicians

■ Trust It or Trash It? (Genetic Alliance) Using Trusted Resources National Cancer Institute

■ Understanding Medical Research Medline Plus