SPSS’te Aykırı Değerleri Fark Etmenin 7 Yolu

Veri analizi yaparken bazı değerlerin “diğerlerinden oldukça farklı” olduğunu fark etmiş olabilirsin. İşte bu değerler, genellikle uç değerler olarak adlandırılır. Bazen bu uç değerler analiz sonuçlarını bozar, bazen de çok önemli bir bilgiyi açığa çıkarır.

Peki bu aykırı noktaları nasıl tespit ederiz? Eğer SPSS kullanıyorsan işin oldukça kolay! Hadi, SPSS'te uç değer bulmanın en yaygın yollarına birlikte göz atalım.

1. Kutu Grafiği (Box Plot) ile Görsel Tespit

Bu yöntem hem hızlı hem de sezgiseldir.

📍 Yol:

Graphs > Legacy Dialogs > Boxplot

→ "Simple" seçeneğini seç, ardından değişkenini gir.

💡 Ne görürsün?

• Kutunun dışındaki noktalar uç değer olabilir.

• “o” → orta seviye uç değer (1.5×IQR)

• “*” → aşırı uç değer (3×IQR)

2. Z-Skoru ile Uç Değer Avı

Z-skoru, her verinin ortalamadan ne kadar uzaklaştığını gösterir.

📍 Yol:

Analyze > Descriptive Statistics > Descriptives

→ “Save standardized values as variables” kutusunu işaretle.

🎯 Kriter:

• |Z| > 3 (ya da 2.5) olanlar genellikle uç değer olarak kabul edilir.

3. Mahalanobis Mesafesi ile Çoklu Değişkenli Kontrol

Birden fazla değişken varsa ve çoklu uç değerleri yakalamak istiyorsan bu yöntem ideal.

📍 Yol:

Analyze > Regression > Linear

→ Bağımsız değişken olarak tüm değişkenleri seç.

→ “Save” > “Mahalanobis Distance” kutusunu işaretle.

📊 Yorum:

→ Değerleri Ki-kare tablosuyla karşılaştır, kritik değeri aşanlar uç değer olabilir.

4. Explore ile Keşifsel Analiz

📍 Yol:

Analyze > Descriptive Statistics > Explore

Bu araç hem sayısal istatistikler hem de grafikler sunar:

• Stem-and-leaf plot

• Histogram

• Normal Q-Q plot

Tüm bunlar uç değerleri görsel olarak da fark etmeni sağlar.

5. OLAP Küpleriyle Özet İstatistikler

Daha klasik ama etkili bir yöntem.

📍 Yol:

Analyze > Reports > OLAP Cubes

Buradan çeyrekler arası açıklığı (IQR) elde edip uç değer sınırlarını hesaplayabilirsin:

• Alt sınır: Q1 – 1.5×IQR

• Üst sınır: Q3 + 1.5×IQR

6. Koşullu Seçim ile Uç Değerleri Filtrele

Kendi kriterlerine göre uç değerleri izole etmek istiyorsan:

📍 Yol:

Data > Select Cases

→ “If condition is satisfied” kutusunu işaretle.

→ Örnek: (zscore(Gelir) > 3) OR (zscore(Gelir) < -3)

“Filter out unselected cases” seçeneğiyle uç değerleri analiz dışında bırakabilirsin.

7. Grafiksel Yöntemler

Bazı uç değerler sadece grafikte fark edilir. Aşağıdaki grafiklere mutlaka göz at:

• Scatter Plot → Noktalar kümeden uzaksa dikkat!

• Histogram → Uçta tek tük görünen çubuklar uç değer olabilir.

• P-P veya Q-Q Plot → Çizgiden ciddi sapmalar uç değeri işaret edebilir.

SPSS Kullanırken Küçük Ama Etkili İpuçları

✅ Grafiklere çift tıklayarak düzenleme yapabilirsin.

✅ "Case Labels" özelliği ile uç değerin hangi katılımcıya ait olduğunu görebilirsin.

✅ Farklı yöntemleri bir arada kullanmak en sağlıklısıdır.

✅ Analiz yaparken alan bilgini de mutlaka sürece dahil et!

Sonuç: Uç Değerler Düşman mı, Bilgi mi?

Her uç değer silinmeli mi? Hayır!

• Bazen uç değerler ölçüm hatasıdır → silinmeli.

• Bazen önemli bir grup farkını gösterir → korunmalı.

SPSS, bu noktaları görmene ve karar vermene yardımcı olacak pek çok araç sunar. Önemli olan, sayılara değil, sayıların anlattığı hikâyeye odaklanmak.